نـــادان ز عجـــز خویش به دانـا نمی رسد

جاهـــل ز جهـل خـــــود به الفبا نمی رسد

جنس خـــــذف گـاهی به ســـودا نمی رسد

هرگـــز بدستـــــــــگاه نظـــر پا نمی رسد

کــور عصــــــا پــــرست به بینا نمی رسد
-------------------------------------
خشکیده بـرگ هم روق غرس صبح نیست

آزادگـــــان در المــــــی ترس صبح نیست

تنبل وشــــان هـــم طبق مـرس صبح نیست

هـر طفل غنچه هـم سبق درس صبح نیست

هـــــــر صاحب نفس بـــه مسیحا نمی رسد
---------------------------------------
خائین گهـــی درگـه ی صدق و صفا نیافت

ظالـــم بــه ظلــم چشمــــــه ی آب بقا نیافت

بَـــد کارگان شــــام و سحر جــز جفا نیافت

گل خـاک گشــت و شوخی رنگ حنا نیافت

افســـــوس جبهــه ی که بـــان پا نمی رسد
--------------------------------------
این است اگر وزن گـــــران سنگ وعده ت

این است اگر صبح و گهــی جنگ وعده ت

این است اگــــر ناموس و هم ننگ وعده ت

این است اگـــر حقیــقت نیــــرنگ وعده ت

ماییـــــم فرصتـــی که به فــــردا نمی رسد
-------------------------------------
با دشمنـــــــان خود بــه جبیــــن گشاده ایم

بی جا و نابجا همــــــــــگی مست باده ایم

هستـــــیم بی خیال همه گر نر و ماده ایم

در نقش اعتبــــــار جهان سخت ساده ایم

تمثـــال کس به آیینـــــه ی مـــا نمی رسد
-------------------------------------
از راه خیــر و جود و کرم گشته ایم فراغ

هستیــــم مُست بی همی باشیـــــم تر دماغ

داریم هوس همیشه به گل گشت باغ و راغ

در جستجــــوی مـا نــکشی زحمت سراغ

جایـــی رسیده ایــــــم که عنقــا نمی رسد
--------------------------------------
ما را حــروف شَین خبر کردن است و بس

ما را بدیـــــگران ضرر کردن است و بس

ما را حیات خویش هـدر کردن است و بس

ما را چو سیل خاک بسر کردن است و بس

تا آن زمـــــان که دست به دریـا نمی رسد
-------------------------------------
ما که نـــــکرده ایم نــگاه مـال و جان خلق

در زندگانــــی ما نشــــــــدیم مرزبان خلق

با مـــکر و حیلــه ما بـــگرفتیـــم نان خلق

آســـــوده اند صـــــاف دلان از زبان خلق

از موج می شـکست به مینــا نمی رسد
------------------------------------
یک گونه است صبح و مسا چرخ در مدار

یــــکسان بود آمـــــــــدن لیـــــــل و النهار

یک است زمیــن و یــک بود ذات کردگار

یکدست می دمد سحـــر و شــــام روزگار

هیــچ آفتــی به این گل رعنـــا نمی رسد
------------------------------------

در جایی که عـدوست کو نام و کدام ننگ

اندر تمـــام عمــــر شنیـــدیم کــلام جنگ

در شـاهراهی زندگی افتاده خار و سنگ

در گلشنی که اوست چه شبنم کدام رنگ

یعنی دعــــــای بوی گل آنجــا نمی رسد
------------------------------------
طرز خـــــرام خصم ز ما کم بدان مپرس

روز نکو ز مـــــردم بی جا و نان مپرس

خوش قسمتی ز جاهل دانش مدان مپرس

رمز دهـــان یار ز ما بی خودان مپرس

طبع سقیــــــم مـــــا به معمـــا نمی رسد
-----------------------------------
ظالم مقام و جا به انتـــــــــــر رسانده ی

طامع مطاع خویش به هر در رسانده ی

خایین متـــاع حوصله را سر رسانده ی

زاهــــــــد دماغ توبـــه بکوثر رسانده ی

معـــــذور کین خیال به صهبا نمی رسد
-------------------------------------
شوق شــــــراب رز بما تاک گشتن است

ذوق جنون وصل یخن چاک گشتن است

بد کارگی و بد رهی بی باک گشتن است

آخر رنگ نقش قـــــدم خاک گشتن است

آئینـــــــــــه پیش پا و کسی وا نمی رسد
-------------------------------------
کنگورچی کرده گوهــر بیــدل رو نوشت

از فکر خویش چنـد حروف ِ دران بهشت

تقدیم می کند به نـــکویی نــــکو سرشت

بیدل بعرض جوهــر اسرارخوب و زشت

آئینــه ی به صفحه ی سیما نمی رسد
-----------------------------------------------
1391/02/13
هجری خورشیدی سروده شده
کابل - افغانستان

عنصر اول:

استفاده صحبت از شاه فاضل:

تجربه کاران امتحانگاه ظهور، متفق اند که خامهء تقدیر بر صفحهء سیمای هر صاحبکمالی اثری نگاشته است – و سحاب بی نیازی، در حدیقهء طبع هر معنی نهال قدرتی کاشته.
بعضی از آن جوهر اند که دلهای حاضران را به صحبت ...شان بی اختیاری حزن در میگیرد و بعضی با آن کیفیت که دماغ مستفیدان از مشاهدهء شان، جز نشهء سرود نمی پزیرد.
یکی از دلایل کمال هر فن، تصرفست در مزاج غیر کردن – یعنی قوت استعداد دیگری هم وضع خود به فعل آوردن.
ازینجاست که محاذی شعلهء چراغ، هر سر انگشتی شمعی است افروخته، و مقابل شعاع آفتاب، هر قطرهء آبی کلاه زرینی سر دوخته.
در تسلط آباد مخمل بافان قماش خواب، مژگانها ناگزیر سر بهم پیچیدن اند،و در ادبکدهء سرمه سایان پردهء شب، نظاره ها بی اختیار نفس در سینه دزدیدن، چون درین طایفه هر یک از قبض و بسط، قوتی تمام دارد، بحکم قدرت غالب، زیر دستان را محروم نصیبهء ایثار نمیگذارد در پرتو آفتاب حضورش، شعاع معنی بر دلها می تافت که در غیبت لمعه یی ازان متصور عالم خیال نبود،و از صفایی آئینه صحبتش، تمثال حقیقتی بر طبایع مکشوف میگردید که در اوقات دیگر بخواب توهم نیز نقاب نمیکشود.
از آنجمله بیتی چند که بحکم معنی ایمانش از پردهء خیال بیدل هیچمدان پرواز رنگ و ورود داشت،در ضمن اشعاری که موقوف بذیل عنصر دوم است خواهد نگاشت، تا منکشف گردد که حضور این طایفه، چه مقدار کلید بستگیهای دل است،و نگاه این قوم در چه درجه صیقل آلودگی های آب و گل.

ریشه با آب چو ســــــــــازد گل احمر گردد
خاک چون طالب خورشیــــــد شود زر گردد
صحبتِ صافــــــدلان جوهر اکسیر غناست
بی صدف قطره محُال است که گوهر گردد
حضرت بیدل

منبع

کلیات ابوالمعانی میرزا عبدالقادر بیدل جلد چهارم
صفحهء 50 الی 51 چاپ 1341 هجری خورشیدی
و تائید از کلیات حضرت بیدل چاپ 1299 بمبی